Thời Heian là thời của những cái đẹp thuần túy Nhật Bản. Sự hưng
thịnh của văn hóa vương triều cho phép những cảm thức thẩm mỹ mang màu
sắc Nhật có đất ươm mầm, nở hoa rực rỡ. Những cảm thức thẩm mỹ hình
thành và phát triển trong thời đại này còn lưu dấu rất lâu trong mỹ học Nhật
Bản. Có thể kể đến cảm thức mono no aware. Thuật ngữ này được dùng phổ
biến trong văn học thời Heian và cả những thời kỳ sau, là quan niệm riêng
của người Nhật Bản khi cảm nhận về thế giới. Motoori Norinaga (1730-1801)
là học giả đầu tiên có công hệ thống hóa và giải thích mono no aware một
cách chi tiết. Theo đó, mono no aware là tinh thần thuần túy Nhật Bản khi
cảm nhận về thế giới trước khi bị chi phối bởi những lời giáo huấn mang tính
đạo đức của Nho giáo và Phật giáo. Mono no aware là sự cảm động một cách
thành thực trước những gì đáng rung động, nó gần với “đạo của Lão Tử, tính
thiện của Mạnh Tử, Phật tính của Thiền tông” [4,9]. Ngoài ra, mono no
aware còn là niềm bi cảm, là cảm thức xao xuyến buồn khi nhìn thấy sự vô
thường của vạn vật. Mono no aware gắn liền với tiểu thuyết vĩ đại Genji
monogatari và tên tuổi Murasaki Shikibu. Tiểu thuyết tâm lý đầu tiên của
nhân loại này là một bản trường ca tràn ngập tinh thần aware, mang vẻ đẹp và
buồn của cảnh sắc thiên nhiên, của thời gian và số phận con người. Mono no
aware còn tràn ngập trong thơ waka, những vần thơ lưu giữ khoảnh khắc vô
thường của thiên nhiên và lòng người. Mono no aware còn đồng hành với
văn chương và nghệ thuật Nhật Bản nhiều thế kỷ sau, từ thơ haiku đến tiểu
thuyết hiện đại của Kawabata Yasunari đều mang vẻ đẹp và buồn của truyền
thống Heian thuở trước.
