Vào những năm cuối thế kỷ XX, sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội (CNXH) về
mặt nhà nước ở Liên Xô và các nước Đông Âu, sự kết thúc của trật tự thế giới hai
cực Yalta và Chiến tranh lạnh đã làm thay đổi sâu sắc cục diện thế giới, tác động
mạnh mẽ đến đời sống chính trị, kinh tế của nhiều quốc gia dân tộc. Các nước tư
bản chủ nghĩa (TBCN) đã tận dụng thời cơ này để phát huy tầm ảnh hưởng và chi
phối toàn diện đời sống kinh tế, chính trị thế giới, trong đó nổi bật vai trò của Hoa
Kỳ với việc thúc đẩy tiến trình toàn cầu hóa ngày càng lan rộng. Đối với những
nước Xã hội chủ nghĩa (XHCN) còn lại (trong đó có Việt Nam), để tiếp tục tồn tại
phát triển phải tiếp tục đẩy mạnh quá trình cải cách, mở cửa, đổi mới và hội nhập,
đương nhiên không thể đứng ngoài dòng chảy của toàn cầu hóa.
Quan hệ quốc tế sau Chiến tranh lạnh đã hình thành một số hình thức mới,
phong phú và đa dạng hơn trước. Các quốc gia với thể chế chính trị, kinh tế khác
nhau đã tìm những phương cách mới và áp dụng chúng một cách linh hoạt để thúc
đẩy quan hệ với nhau. Trong đời sống kinh tế thế giới, xu thế toàn cầu hóa, khu vực
hóa cùng sự gia tăng của các hình thức hợp tác kinh tế quốc tế đa dạng, đặc biệt nổi
bật vai trò của thương mại song phương. Quan hệ Hoa Kỳ - Việt Nam nói chung,
quan hệ kinh tế nói riêng là sản phẩm tất yếu của quan hệ quốc tế sau Chiến tranh
lạnh. Trước bối cảnh quan hệ quốc tế có nhiều xáo trộn của giai đoạn này, có thể
nói sự phát triển của quan hệ Hoa Kỳ - Việt Nam là một điểm sáng có ý nghĩa tích
cực đối với hòa bình, ổn định và phát triển ở mỗi nước cũng như trên phạm vi khu
vực và thế giới. Với Hiệp định Thương mại song phương (BTA) được ký kết vào
năm 2000, quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam đã chính thức được xác lập và vận
hành trên một nền tảng pháp lý vững chắc, tạo ra động lực cho quan hệ song
phương phát triển nhanh, có sự biến đổi về chất. Dù còn “non trẻ”, nhưng mối quan
hệ này đã có nguồn gốc từ rất sớm, cùng một quá trình lịch sử đầy phức tạp và
thăng trầm. Đây là mối quan hệ kinh tế giữa hai quốc gia vốn đã từng đối đầu căng
8
thẳng trong quá khứ, do đó dấu ấn của chiến tranh cùng những khác biệt về chính
trị, chiến lược vẫn còn tác động, ảnh hưởng nhất định đến mối quan hệ hiện tại.
Trên bình diện địa - chính trị, địa - kinh tế, hai chủ thể của mối quan hệ này
có nhiều khác biệt: Hoa Kỳ là siêu cường có nhiều lợi ích cốt lõi ở tầm toàn cầu và
Việt Nam là một nước đang phát triển ở Đông Nam Á. Những năm đầu thế kỷ XXI,
Hoa Kỳ là siêu cường kinh tế có tổng sản phẩm trong nước (GDP) bằng 25% của
thế giới, tổng kim ngạch thương mại chiếm 30% tỉ trọng toàn cầu, đầu tư trực tiếp
nước ngoài (FDI) lớn nhất thế giới, đạt 140 tỷ USD/ năm. Cho nên, Hoa Kỳ có vai
trò, tiếng nói quan trọng và luôn chiếm ưu thế gần như tuyệt đối trong quan hệ kinh
tế quốc tế. Cùng với tính chất phức tạp, thăng trầm trong lịch sử quan hệ, sự khác
biệt của nhân tố chính trị, sự chênh lệch quy mô, trình độ của hai nền kinh tế Hoa
Kỳ và Việt Nam luôn đặt ra những rào cản, vướng mắc cho sự phát triển của mối
quan hệ song phương. Vì vậy, khi quan hệ kinh tế Hoa Kỳ - Việt Nam được khởi
động và xác lập, sự hoài nghi về tính hiệu quả và triển vọng của mối quan hệ này
luôn được đặt ra cho cả giới nghiên cứu, các nhà hoạch định chính sách cùng giới
doanh nghiệp
