Trách nhiệm hình sự là một dạng của trách nhiệm pháp lý và được thể hiện
bằng việc người phạm tội bị áp dụng một hoặc nhiều các biện pháp cưỡng chế hình
sự khác nhau của Nhà nước do luật hình sự quy định. Tuy nhiên, trên thực tế không
phải tất cả các tội phạm và các trường hợp phạm tội đều giống nhau. Do đó, để công
cuộc đấu tranh phòng và chống tội phạm đạt hiệu quả cao, cùng với việc phân loại
tội phạm, luật hình sự Việt Nam cũng đồng thời phân hóa các trường hợp phạm tội,
các đối tượng phạm tội khác nhau để có đường lối xử lý phù hợp, nhanh chóng,
chính xác và công bằng. Đặc biệt, sự phân hóa các trường hợp phạm tội và người
phạm tội còn thể hiện ở chỗ không phải tất cả các trường hợp phạm tội hay tất cả
những người phạm tội đều bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Đó là trường hợp khi có
đầy đủ căn cứ pháp lý và những điều kiện nhất định, thì một người đã thực hiện
hành vi nguy hiểm cho xã hội mà luật hình sự quy định là tội phạm có thể bị truy
cứu trách nhiệm hình sự, có thể không phải chịu trách nhiệm hình sự hoặc cũng có
thể được miễn trách nhiệm hình sự.
Miễn trách nhiệm hình sự là một trong những chế định quan trọng của pháp
luật hình sự Việt Nam, thể hiện chính sách nhân đạo của Đảng và Nhà nước ta đối
với người phạm tội và hành vi do họ thực hiện, đồng thời nhằm động viên, khuyến
khích người phạm tội lập công chuộc tội, chứng tỏ khả năng giáo dục, cải tạo tốt,
hòa nhập với cộng đồng và trở thành người có ích cho xã hội. Miễn trách nhiệm
hình sự cũng có quan hệ mật thiết và chặt chẽ với chế định trách nhiệm hình sự. Bởi
vì, giải quyết tốt vấn đề trách nhiệm hình sự và áp dụng đúng đắn chế định miễn
trách nhiệm hình sự trong thực tiễn sẽ tạo cơ sở pháp lý thuận lợi cho các cơ quan
áp dụng pháp luật đấu tranh phòng, chống tội phạm, bảo vệ có hiệu quả các lợi ích
của Nhà nước, các quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức và công dân.
