Nho giáo là một học thuyết chính trị - đạo đức bắt nguồn từ Trung Quốc
cổ đại và du nhập Việt Nam ngay từ những năm đầu Công nguyên. Nho giáo
đã đóng vai trò quan trọng và ảnh hưởng ở mức độ đậm nhạt khác nhau trong
suốt quá trình tồn tại, phát triển của dân tộc Việt Nam. Nó được các triều đại
phong kiến sử dụng như hệ tư tưởng, công cụ trị nước, tổ chức quản lý xã hội
và đào tạo ra những con người phục vụ cho xã hội phong kiến. Tinh thần cơ
bản của Nho học là đạo học, tâm học, tức là học để trau dồi nhân cách con
người theo những chuẩn mực của bậc thánh hiền, là học để biết đạo xử thế,
đạo làm người, đạo làm quan, làm vua. Quá trình du nhập Việt Nam, Nho
giáo đã được Việt hóa, mang bản sắc, tâm hồn Việt và từng là hệ tư tưởng
thống trị trong các triều đại phong kiến Việt Nam. Nền Nho học cũng được
hình thành từ đó và được nhà nước phong kiến quan tâm, phát triển tinh thần
“sùng Nho học”, “chấn hưng văn giáo”, còn đối với nhà nước thì “giáo dục và
khoa cử Nho học là biện pháp quan trọng để tái sinh liên tục Nho sỹ và Nho
giáo Việt Nam”[21, 116].
Nho học Việt Nam với tư cách là một lĩnh vực thuộc thượng tầng kiến
trúc có tác d ụng tích cực thúc đẩy hoặc kìm hãm nhất định đối với xã hội nói
chung và đối với nền giáo dục phong kiến Việt Nam nói riêng, nó là động lực
để xã hội phong kiến ổn định, phát triển, đóng vai trò quan trọng trong hệ tư
tưởng thống trị xã hội. Giáo dục Nho giáo Việt Nam đã có một truyền thống
lâu đời dựa trên phương châm “Tiên học lễ, hậu học văn”. Mỗi thời đại giải
thích triết lý này theo cách của mình, nhưng cái chung nhất vẫn là đề cao
những giá trị đạo đức, đề cao đạo làm người. Bởi lẽ, “Mỗi một dân tộc có
một cái tinh thần riêng, cũng như mỗi cây có cỗi ra ăn sâu xa xuống dưới đất.
2
Hễ cây nào cỗi rễ tốt, hút được nhiều khí chất thì cành lá rườm rà, cây nào cỗi
rễ xấu, hút không đủ khí chất để nuôi các phần thân thể thì tất là cành lá còi
cọc đi. Tinh thần của mỗi dân tộc cũng vậy Dân tộc nào cường thịnh là vì
đã biết giũa cái tinh thần của mình được tươi tốt luôn” [49, 13].
